71 / 212
“Хикмет”
баспа үйі
Әсуәд әд-Дуәли (ө. 69/688), Хасан Басри (ө. 110/728), На-
сыр Ибн Асым (ө. 89/707) немесе Яхия ибн Ямурдың (ө.
129/746) әрқайсысы тарапынан жасалғандығы айтылады.
Әбул Әсуәд бастап, басқалары жүйенің жетілуінде маңызды
рөл атқарған болуы мүмкін. Негізінде Наср мен Яхия, Әбул
Әсуәдтің шәкірті болып, Абдұлмәліктің нұсқауымен Хаж-
жаж тарапынан осы іске міндеттелген болатын. Осылайша
істі бөлу осы жүйені алғаш тапқанның тез арада кәміл жүйе
қалыптастырғанын қабылдаудан қисындырақ.
Риуаятқа қарағанда Басра әкімі Зияд Әбул Әсуәдқа хабар
жіберіп, Аллаһтың кітабын дұрыс оқыту үшін кейбір белгі-
лер қоюын талап еткен. Ол мұны қаламайтын. Бірақ бір күні
Құран оқып жатқан біреу,
ُ
�ُ �ُ�ُ�َ
َو َر
��ِ �ِ�ْ�ُ�ْ�
َا
�ِ�ٌ
ِيء
�َ �َ �
ا
�
ا أَن
�ُ�َ�ْ�
و َا
(Тәубе, 3)
аят кәримәдағы расул сөзінің харекесін дамма орнына
кәсрамен ِ
�ِ �ُ�ُ�َ
ر
түрінде оқып, мағынаны астан-кестең етті.
Негізгі мағынасы «Аллаһ та‚ Расулы да мүшриктерден аулақ»
деген сөйлем. Дәл осы оқуымен «Аллаһ, мүшриктерден
және Расулынан аулақ» болып шықты. Әбул Әсуәд: «Құдай
сақтасын! Аллаһ Расулынан аулақ болмайды!” - деп, әкімнің
ұсынысын қабылдады. Нәтижеде фатха үшін әріптің үстіне
бір нүкте, кәсра үшін астына бір нүкте, дамма үшін әріптің
алдына бір нүкте қойды.
Кейіннен, тағы да Абдұлмәлік (ө. 86/705) дәуірінде түрі
жағынан бір-біріне ұқсаған әріптерді айыру үшін нүктелеуге
(
иғжам
) қажеттілік туды. Бұл іске де нүкте қолданылғанда,
хареке қою мақсатымен қолданылған нүктелеу жүйесімен
шатасып кетті. Бастапқы кездері нүктелеуге бөлек, харекеге
бөлек түсті сия қолданылды. Тағы бір заманнан кейін хареке
қою ісінде қазіргі біліп, қолданып жүрген белгілеріміз ойлас-
тырылды. Бұлар:
уаудан
шыққан
дамма
,
әлифтен
шығатын
фатха
,
йәдан
шығарылған
кәсра
,
шәддәнің
алғашқы әрпінен
алынған кішкентай шин болған шәддә, жабық буынды
73