17 / 288
17
Дін мен Діл
Жоғарыдағы
«Би»
әрпінен байқағанымыздай,
Құран және хадистердің бір сөзі, тіпті, бір әрпі көптеген
үкімдерге негіз бола алады. Сондықтан, араб тілін
жетік меңгермеген адамның бұл мәзһабтардың ешбірін
ұстанбай-ақ өздігімен ижтиһад жасаймын деуі үлкен
қателік.
Аяттардың түсу себептері, кейбір себептерге байла-
нысты хадистердің, бір қарағанда, бір-біріне қарама-
қайшы сияқты көрінетін жерлері де кездеседі. Және
хадистердің
«сахих лизәтиһи», «сахих лиғайриһи», «хасан
лизәтиһи», «хасан лиғайриһи», «әлсіз», «жалған», «му-
тауатир», «ахад», «мәшһур», «ғариб»
сияқты қуаттылық
жағынан үкім шығаруда үлкен әсерлі дәрежелері бар.
Бұларды кез-келген қарапайым адам тереңнен талдап,
ара-жігін ажыратып, шариғи үкім шығара алмайды. Алла
тағаланыңөзібарлықмұсылмандардымұндайауыржүкпен
міндеттемейді. Керісінше, Құранда:
«Білмесеңдер,
білім иелерінен сұраңдар»
3
,– деп, білім иелеріне
жүгінуді жүктеген. Сондықтан Пайғамбарымыз (с.а.у.)
бақилық болғаннан кейін сахабалар мен табиғиндардың
Хижаз аймағындағылары Абдуллаһ ибн Омардан, ал
Куфадағылары Абдуллаһ ибн Мәсғуд сынды ғалым саха-
балардан пәтуа сұрап, солардың айтқан үкімдерін негізге
алып амал еткен болатын.
Ендеше, ана тілдері арабша әрі Мұхаммед (с.а.у.)
пайғамбарды көздері көрген сахабалардың және са-
хабаларды көзі көрген табиғиндердің өздері діни
мәселелерде араларындағы білімділерге жүгінген болса,
кейінгі ғасырлардағы адамдардың Әбу Ханифа секілді
Құран ілімімен қоса хадис ілімін, мантық-қисын, фиқһ
негіздерін, сахаба пәтуалары мен басқа да ғұламалардың
көзқарастарын, т.б. ислами ілімдерді жетік біліп, әрбір
аятты зерделеп, мыңдаған хадисті мұқият зерттеген
3
«Нахл»
сүресі, 43-аят.