211 / 400
211
Әбу Ханифаның фиқһ іліміндегі орны
түйінін сол кезде шешіп, ғасырлардан кейін орын
алар мәселелерді егжей-тегжейлі баяндаса, адам-
зат сан ғасырлық қоғамдық-мәдени, әлеуметтік және
экономикалық алғышарттарды аз уақыттың ішінде
жүйелеп, жүзеге асыруға міндетті болар еді. Сол себепті
бұл – Жаратқанның белгілеген заңдылықтарына қайшы.
Сондай-ақ, ол Пайғамбарымыздың
(саллаллаһу аләйһи уә сәлләм)
бұл дүниемен қош айтысқан сәтінен бастап, білім-
ғылым мен техника-технологияның дамуы тоқтап,
адамзаттың тоқырауға ұшырайтынын білдірмейді
ме?! дегенге саяр еді. Имам әш-Шатиби осы мәселеге
қатысты «Шариғатта жекелеген әрбір оқиғаға қатысты
арнайы жеке-жеке аят-хадис келмеген. Қайта, сансыз
оқиғалар мен жағдайларды қамтитын жалпы қағидалар
мен абсолютті нормалар түскен»
384
деп ой түйіндейді.
Жалпылама, айтылған қағидалар мен нормаларға
сүйене отырып, қиямет-қайымға дейін адамзаттың ал-
дынан шығатын мәселелердің шешімін табу мүжтәхид
ғалымдардың еншісіне қалдырылған. Бұл өз кезегінде
Ислам дінінің адамзаттың санасын шырмап, шектеп
тастамай, білімге, ақыл-ойға кең алаң қалдырғанын
айқын көрсетеді.
Ижтихад жасауды ғалымдарымыз жағдайға қарай
айын, кифая парыз, уәжіп, мәндуп тіпті кейде харам
деп түйіндеген. Мәселен, «Егер ижтихад арқылы
шығарылатын үкім бойынша едел-жедел шешілуі тиіс
мәселеде мүжтәхид үшін ижтихад жасау – айын парыз,
ал асықпай анығын білуге болатын мәселеге қатысты
пікір білдіре алатын басқа да мүжтәхид ғалымдар
болған жағдайда ол – кифая парыз, келешекте болуы
ықтимал кез келген жағдайға алдын ала қамданып,
384
Шатиби,
әл-Муафақат,
4-т., 92-б.